Երկու անգամ` Թալիշից

1992-ին լուրեր հասան գյուղ, որ բնակիչներին տարհանելու են: Գյուղում արդեն գիտեին՝ ինչ էին արել հայերի հետ Բաքվում: Գիտեին նաև, որ թուրքերը արդեն Շահումյան են մտել: Հաճախ  ինքնաթիռով թռուցիկներ էին գցում. «Գյուղից դուրս մի եկեք, մնացեք մեզ հետ»: Բայց թալիշցիները լավ էին ճանաչում թուրքերին ու հասկանում, որ սա Բաքվի հերթական ծուղակն է: Ռուսական բանակն էլ ռմբակոծում էր սարերում՝ վախ և խուճապ առաջացնելու համար:

Լեռնային Ղարաբաղի Մարտակերտի շրջանի Թալիշ գյուղում էին  ապրում Բորիկ և Արաքսյա Խալափյանները` իրենց չորս զավակների հետ:

Հունիսի 12-ին պատերազմը հասավ Թալիշ:

«Հարևանից մի սայլակ խնդրեցի, մորս նստացրի վրան, երկու փոքր տղաներիս վերցրի ու փախա գյուղից,- պատմում է Բորիկ պապը։ Մեծ տղաս կնոջս ու իր ընտանիքի հետ Երևանում էր: Մայրս շատ էր վախենում թուրքերից, ես էլ ուժ տալու համար ասեցի՝ մի վախեցի, ապրենք մի տեղ, մահանանք մի տեղ, ինչ էլ անենք, իրար հետ կանենք: Այդպես իրար սիրտ տալով՝ հասանք հարևան գյուղ՝ Մաղավուզ: Ես տանից միայն մի փափուկ ադեալ կարողացա վերցնեմ, որ մորս ծածկեմ: Երբ մորս ու տղաներիս տեղավորեցի, որոշեցի վերադառնալ տուն, մի քիչ ալյուր վերցնել, որ սովից չմեռնենք: Փոքր տղայիս հետ վերադարձա. գյուղում դեռ հանգիստ էր, մարդիկ էլ շատ էին: Մտա տուն, շատ  արագ մի դույլ ալյուր վերցրեցի, մի քանի ձու թաղեցի ալյուրի մեջ, մի քանի կաթսա, ափսե, գդալ ու դուրս եկանք:

Վազելով ուզում էինք ճանապարհից մտնել անտառ, երբ մի բեռնատար քամու պես անցավ մեր կողքով: Վարորդը միայն հասցրեց գոռալ, որ արագ փախնենք, որ թուրքերը մտան գյուղ: Վազեցինք, մի տան մոտ ձեռքիս եղածը գցեցի ու տղայիս ասեցի, որ առանց ինձ փախչի: Գյուղի մի կողմից արդեն կրակոցներ էին լսվում: Երեխան փախավ, ես էլ, ինձ մի կերպ հավաքելով, ընկնել-բարձրանալով, հասա Մաղավուզ: Փոքր տղաս արդեն հասել էր մերոնց մոտ: Եկա, տեսա էշը լծած ինձ են սպասում: Էլի փախանք։ Անտառներով, ուրիշ գյուղերով հասանք Մետշեն, հետո Երևան, այնտեղից էլ Գավառ: Գավառում իմացանք ՝ ինչ են արել այն մարդկանց հետ, ովքեր չհասցրեցին լքել գյուղը: Մի կնոջ մերկացրած ստիպել էին ամբողջ գյուղի առջև քայլել, իսկ հետո բռնաբարել և սպանել էին: Ոմանք անհետ կորել են»:

Գավառում ծանոթներից մեկի օգնությամբ Բորիկը պահակի աշխատանք է գտնում: Երեք տարի անց տղաներին զորակոչում են բանակ: Փոքր տղային ուղարկում են Մարտունի, իսկ միջնեկ Արթուրը որոշում է, որ պիտի ծառայի Թալիշում։ 1995-ին ամբողջ ընտանիքը վերադառնում է ծննդավայր:

«Հենց տուն մտանք, վազեցի թոնրիս մոտ, որ տեսնեմ ցորենը մնացել է, թե ոչ,- հիշում է Արաքսյա տատը,- բայց կարպետից բացի, որով ծածկել էի ցորենը, ուրիշ ոչինչ չգտա»: Հարևան գյուղերում թուրքի տներ էին մնացել: Այդ տների շինանյութով Խալափյանների ընտանիքը վերականգում է իրենց տունը: Չնայած ամեն ինչ լավ էր, բայց Արաքսյա տատիկը միշտ սրտում վախ ուներ, մի ականջը բարձին էր, մյուսը՝ դրսում:

Ու 2016-ի ապրիլի 2-ին՝ գիշերվա ժամը երեքին, պայթյունից վեր թռած ընտանիքն արդեն գիտեր, որ պատերազմ է սկսվել: «Մեկս մեկիս էր կանչում մթության մեջ, լույս էլ չկար տանը,- պատմում է Բորիկ պապը,- պատրաստվելու ժամանակ չունեինք: Հասցրեցինք մի քանի շոր հագնել, մի քանի փաստաթուղթ վերցնել ու նորից՝ այս անգամ ընդմիշտ, լքել մեր տունը: Ամբողջ գյուղը ռմբակոծում էին, ոնց փախնում էիր, ամեն կողմից կարկուտի պես  թափվում էին` թուփ, ծառ, տուն։ Մի կերպ հասանք ձորի վրա գտնվող մեր հարևանի տունը: Հենց փորձում էինք տանից դուրս գալ, պայթում էր: Առավոտյան շատ ցուրտ էր: Արթուրը գնաց մեքենա գտնելու, չգիտեր, որ թուրք դիվերսանտները արդեն գյուղ են մտել: Վերադարձավ առանց մեքենա` ցեխի մեջ կորած։ Պատմեց, որ տուն էր մտել հեռախոսի լիցքավորիչի և ծխախոտի ետևից, իսկ երբ դուրս եկավ տնից, հենց իր մոտ ռումբ պայթեց:

Ասեց ՝ շտապ փախչել է պետք, ով ապրի՝ կապրի, ով մեռնի՝ կմեռնի: Վազում էինք առանց հետ նայելու՝ ինքներս չհասկանալով ուր: Երբ հանկարծ երկու վիլիս կտրեցին մեր ճանապարհը ու կտրուկ կանգնեցին: Մի քանի սպա իջան մեքենայից ու եկան մեր ուղղությամբ: Ցրտից կծկված, վախից շփոթված՝ մեզ թվաց՝ թուրք են: Վախից թուքս չէի կարողանում կուլ տալ. մտածեցի՝ երեխաներիս վերջը եկավ։ Շրջվեցի, որ գոռամ՝ փախեք, երբ մեկը հայերեն ասեց՝ մի վախեցեք, արագ նստեք մեքենան: Աչքերիցս արցունք էր գալիս, ուզում էի համբուրել այդ տղերքին: Մեր հայ տղերքն էին: Կես ճանապարհը ոտքով, կեսն էլ  պատահած մեքենայով մի կերպ հասանք Երևան, հետո՝ Գավառ: Ճանապարհին տեսնում էինք պայթյունից վառված տներ, դաշտերում սպանված կենդանիներ, ու Աստծուց խնդրում էի, որ գոնե երեխաներիս կյանքը փրկի»։

Հիմա Խալափյանները ապրում են Գավառի Կարմիր գյուղում: Աշխատանք չունեն, ապրում են երեխաների նպաստով ու մեծերի թոշակով:

«Մեր տան հողը շատ փափուկ էր, ջրել անգամ պետք չէր: Իսկ այս գյուղի հողը քարքարոտ է, պետք է մաքրել քարերից ու անդադար ջրել: Այստեղ անձրև էլ չի գալիս: Երբ սկսեցինք հողը մաքրել, ինչ ասես չգտանք։ Թալիշում թթի և ընկուզենու ծառեր ունեինք, որից օղի,  մուրաբա ու դոշաբ էինք պատրաստում: Իսկ այստեղ մի շլորի ծառ ունենք: Թալիշցիները իրենց գյուղի առատությանը անուն էին դրել՝ «Խանիգա», այսինքն  խանի հարստություն: Վառելանյութը փայտն էր, իսկ Գավառում աթարն է: Աթարը մենք Թալիշում որպես պարարտանյութ ենք օգտագործել: Այս տանը ես չունեմ այն հարմարությունները, անգամ թոնիր կառուցելու համար, իսկ Թալիշում մեծ թոնիր ունեի: Թխում էի ժենգյալով հաց, սովորական հաց: Թալիշը Արցախի հացի շտեմարանն է… »,- համեմատելով հիշում է Արաքսյա տատը:

Բորիկ պապին պատմում է. «1992-ին այդքան զենքի տեսականի չկար և սպանելու նպատակ էլ չկար։ Նրանք ուզում էին միայն հողին տիրանալ, դրա համար էլ հանեցին մեզ մեր գյուղից, իսկ 2016-ին նպատակը նախ բնաջնջելն էր խաղաղ բնակչին և նոր տարածքի զավթումը: Բայց գյուղի բնակիչները էլի ժամանակին փախչեցին, ինչպես մենք, բացի երեք հոգուց, որոնք չլքեցին գյուղը: Մենք հետո իմացանք ինչ խայտառակություններ են արել նրանց հետ: Մահամերձ տատիկի  բերամի մեջ են կրակել, բոլորին բռնաբարել, ականջներն ու լեզուները կտրել ու էլի ոչ մարդկային բաներ արել, հեռացել են: Սպանվածները մեր ազգից էին՝ Խալափյանների ցեղից»:

Սույն ֆոտոպատմությունը ֆինանսավորվել է ԱՄՆ պետքարտուղարության Հասարակայնության հետ կապերի գրասենյակի դրամաշնորհի շրջանակներում: Այս ֆոտոպատմությունում արտահայտված է հեղինակի դիրքորոշումը, որի համընկնումը ԱՄՆ պետքարտուղարության դիրքորոշման հետ պարտադիր չէ: