Տպավորություն է, որ պատերազմից հետո անորոշությունը հուզական ապաստարանի բացակայության պատճառով թափառում է քաղաքում։
Զոհված տղաների ծնողների համար Եռաբլուրն այդ ապաստարանն է։
Ամենօրյա ծեսի պես նրանք «այցելում են» իրենց զավակներին, զրուցում, սրճում նրանց հետ, պատմում երազներ, քաղցրավենիք թողնում շիրմաքարին։ Նամակներ են գրում նրանց, տանը փայփայում մնացած վերջին իրերը, որ հայտնաբերել են զինվորի գրպանում զոհվելուց հետո․ դրանք իրեղեն կապերն են, որ մնացել են զինվորի ու ծնողի միջեւ, դրանք փաստում են կյանքի վերջին պահը, որ կանգ առավ անցյալի ու ներկայի արանքում:
2020 թվականի պատերազմի արդյունքում զինվորի կրծքագրպանում հայտնաբերված լուսանկարը (որտեղ հայրը, մայրը և ինքն են) իմ ձեռքում այլ իմաստ է ստանում:
Զգուշանում եմ՝ բեկորից վառված նկարը կարող է հանկարծ մասերի բաժանվել։ Լուսանկարում եմ: Լուսանկարից «ինձ նայողը» ժպտացող ընտանիքն է, իսկ քիչ ներքեւում՝ լուսանկարի մեջտեղում, բեկորի ծակած խոռոչն է․․․
(1997 թվականին ինքս զինծառայող էի։ Ընկերոջս ընտանիքը, ում հետ Մոսկվայում էի ապրել, նամակ էր ուղարկել ինձ։ Թղթից ինձ ծանոթ օծանելիքի հոտն էր գալիս։ Ու ես պարբերաբար շնչում էի հոտը, որ տարբերվում էր Հորադիզի տապի, հողի, քրտինքի հոտից, շնչում էի, որ հիշեի ինքս ինձ մինչ ծառայությունը)։
Ի՞նչ էր մտածում զինվորը, երբ խրամատում, շրջափակման մեջ, արկի պայթունի ժամանակ գրպանից հանում էր այս լուսանկարը․․․
«Օրս սկսվեց երկնքի կապույտով. տղաս էր ուղարկել իմ բաժին կապույտը․․․
․․․Քույրդ դպրոց գնաց․․․ Դու պիտի ուղեկցեիր․․․ Որոշել էիր արձակուրդ գալ, որ եղբայրական պարտքդ կատարես ու երազելի ցանկությունդ ի կատար ածես։ Ավա՜ղ․․․
Այսօր կլռեմ էմոցիաներիս մասին։ Հեշտ չէ, բայց պարտավոր եմ։
Այսօր թող օրը լինի քույր ու եղբոր արտասավոր ու տիեզերական հաղորդակցության, իսկ Մհերը՝ մեզ սատարող։ Անահիտիդ՝ երկինք «առաքած» սպիտակ փուչիկները թող քեզ հասնեն, մեր ժպի՛տ տղա․․․»։
մոր գրառումը՝ ուղղված զոհված որդուն
«Գևս, իմ անբացատրելի ու անբուժելի կարոտ, նամակ եմ գրում քեզ, տղե՛ս՝ երկրից դեպի երկինք։ Գիտե՞ս՝ ինչքան եմ կարոտում քեզ, քո ժպիտը, քո հայացքը, մեր այն յուրօրինակ, երջանիկ ընտանիքը, որը քեզնով էր սկսվում․․․ Ցավոք, հեռավորությունը բաժանեց մեզ․ դու գնացիր երկինք՝ թողնելով ինձ այս անիրավ երկրում։ Գիտե՞ս, Գևս, անբացատրելի կարոտի, ցավի, սպասումի, դատարկության մեջ զգում եմ քո ներկայությունը, քո մեծ սերը դեպի ինձ, ու փորձում եմ էլի ուժեղ լինել՝ հանուն քեզ․․․ Փորձում եմ ապրելով ապրեցնեմ քեզ, իմ լուսավոր հրեշտակ, իմ Գև․․․
Քո «նոր տանը», քո նոր ընկերների հետ, ովքեր քեզ պես կիսատ թողեցին բոլոր երազանքները, շարունակում եք երկնքում լինել այն լույսերը, որոնք երկրի վրա կիսատ մնացին։ Գիտե՞ս, տղես, երբ գիշերը աստղերն սկսում են փայլել, կարծես գտնում եմ քեզ ու հարցեր տալիս՝ սպասելով պատասխանի․․․ Գիտեմ, որ մի օր վերևից կտեսնես քո երազած հայրենիքը․․․ Եվ վերջապես կգա օրը, երբ կհանդիպենք․ կգրկեմ կարոտած սրտով, ցավացող հոգով ու կասեմ՝ ինչքան եմ սպասել այս հանդիպմանը․․․ Ու կապրենք միասին քո «նոր տանը»՝ կապույտ երկնքում։
Քեզ կարոտող, սիրող, արտասվող ու ցավով ապրող քո մայրիկից՝ Թամարից»։
մոր նամակը՝ զոհված որդուն (հատված)
«Բարև, Դավ ջան, իմ Թագավոր տղա․․․ Գիտե՞ս չէ, ոնց եմ կարոտում քեզ, իմ խիզախ տղա, ոնց եմ կարոտում օրերը, երբ զանգում, հարցնում էիր՝ «ի՞նչ կա, մերս», իսկ ես քեզ ողողում էի սրտիս ամբողջ սիրով ու քաղցր բառերով, ասում էի․ «բալես, մի՛ խանգարի, թող ասեմ իմ երկար բարևը»․․․ Գիտե՞ս չէ, ոնց էի քեզ սպասում․ հեքիաթային, երազկոտ սպասում էր, թե ոնց պիտի բացես դուռը, ներս մտնես, նետվես մորդ տառապող գիրկը․․․ Չզգացի էդ երանությունը․ փոխարենը ճաշակում եմ ցավը, մրմուռը, անզորությունը․․․ Հավերժ կարոտը․․․ Դավ, իմ թանկ տղա, այդ օրվանից մայրդ դադարեց ապրել։ Իմ ուժը դու էիր, իմ թուլությունն էլ էիր դու․․․ Հիմա կենդանի հոգով ես ապրեցնում մորդ, ուժ ես տալիս․․․ Առավոտս սկսվում է քեզնով, օրս ավարտվում է քեզնով․ փորձում եմ «ապրել» քեզ․․․ Դու հիմա ավելի շատ կաս, իմ ուժեղ տղա, քո գործն ու ասելիքը շարունակում ես մորդ միջոցով․․․ Քանի կա մայրդ, դու էլ կլինես, բալես․․․
Իմ լույս Դավիթ Զաքարյանին՝ հավերժ սիրող ու կարոտող մորից․․․»
մոր նամակը՝ զոհված որդուն (հատված)
«Բարև, Մի՛շս։ Բալե՛ս, որոշեցի քեզ նամակ գրել։
Գիտե՞ս՝ քեզ շատ եմ կարոտել։ Գիտե՞ս՝ ամեն օր համբուրում եմ նկարներդ ու սպասում, որ կզանգես, 7 ամսից ավելի տևացող լռությունից հետո վերջապես կզանգես․․․ Գիտե՞ս՝ երբեմն ինձ թվում է՝ հիմա տուն կմտնես, կգրկես ինձ, շունչդ կզգամ, կզրուցենք մեր մշտական թեմաներից․․․ Միշա՛ս, այստեղ շատ բան է փոխվել, ահագին բան էլ մնացել նույնը․․․ Գոռը մանկապարտեզ է գնում, օրեցօր նոր բաներ է սովորում, շատ գոհ են իրենից, իսկ քույրդ փորձում է սփոփել՝ խոսում է, կատակներ անում, միշտ կողքիս է։
ՄԻՇԱՍ, ու՞ր է խոստացածդ զանգը․․․ Չի գալիս, չի հասնում տեղ, չկա այդ զանգը։ Ընկերներդ արձակուրդ եկան, գնացին․․․ Բա դու ինչի՞ չեկար։ Նեղացել եմ քեզնից։ Նեղացել եմ Աստծուց․․․ Ախր, ո՞նց չնեղանամ․ ինքն իմ ամենաթանկին տարավ, առաջնեկիս, ամենայնիս տարավ․․․ Է՜հ, տղե՛ս, մեկ-մեկ մտածում եմ՝ գլուխ պահեիր, թաքնվեիր, բայց այսօր կողքիս լինեիր։ Հետո էլ մտածում եմ՝ քո նման տղեն չէր կարող թշնամուն դեմ դուրս չգալ, չէր կարող չփրկել ընկերոջ կյանքը՝ թեկուզ կյանքի գնով․․․ Ների՛ր ինձ, տղե՛ս, ների՛ր ամեն ինչի համար, ների՛ր, թե մի օր խելագարվեմ։
Քեզ անչափ սիրող ու շատ կարոտած, հուսահատ մայրիկ․․․»։
մոր նամակը՝ զոհված որդուն
Եռաբլուրում հանդիպածս ծնողերից շատերն իրենք էին մոտենում, խոսում կորցրած զավակի մասին։ Կարծես իրենց պատմության լուսաբանումն է, որ պիտի ներկա դարձնի այն, ինչ բացակա է․ զոհված տղային հասնելու անհնարությունը փոխարինվում էր նրա մասին պատմելով։ Թվում է՝ վիշտն ինքնահոս է՝ լիովին չգիտակցված, չշոշափված անվիճելի իրողություն։
Զրույցից առաջ մտածում եմ`ինչպես պետք է հաղթահարվի իմ ու ծնողի միջեւ հեռավորությունը։ Հարցերն անհետանում են, երբ զոհվածի մայրը նստում է իմ դիմաց ու «շարունակում»։ Մենք երբեւէ չենք խոսել, բայց նա «շարունակում» է․ կարծես մինչ իմ լինելը արդեն խոսել է մեկի հետ ու հիմա շարունակում է միտքը, իսկ ես պարզապես «միացել» եմ զրույցին։
Հաճախ ինձ թվում է՝ հիշողությունն այն կենտրոնական տարածությունն է, որ գրավել է ողջ հոգեկանը, ուր անցյալը անցյալ չի դառնում։ Ժամանակի պառակտումն ամեն ինչ վերածել է «առաջ և հետո»-ի։ Վիշտն այդտեղ այլեւս հարազատ է, իսկ ես օտար, որ թափառում է մոր եւ որդու չավարտված ու անվերջանալի երկխոսության արանքում, ուր ոչ մի իմաստ այլեւս չի մահանում։
Ժամանակն այստեղ ստոպ կադրի է վերածվել, ու պատերազմը թակարդի պես մնացել է ներկայում։