Ճանապարհը, որն անցնում ենք կյանք կոչվող տեւողությամբ, փորձության ընթացք է, որն առանց կորուստների չի տրվում։ Պատերազմի հարվածը թերեւս ամենածանրն է․ մեկ ակնթարթ, ու տարիներ շարունակ սեփական ձեռքերով կառուցած, ամեն օր, ամեն ժամ, ամեն րոպե խնամված տունդ կարող է հօդս ցնդել՝ տանելով իր հետ երազանքների, ուրախության ու սիրո բոլոր-բոլոր մասնիկները․․․
Պատերազմի ավարտն արձանագրվում է դե յուրե, խաղաղությունն այդպիսի կատեգորիա չի ճանաչում․ երբեմնի հոգսաշատ, բայց հարազատ առօրյայի պարզ ապրումը երկար ժամանակ այս ու այն կողմ է խփվում՝ չգտնելով հույսի, հավատի, ապրելու կամքի հիմնայնությունը։
Հողը, որ ներս է քաշում հարազատ մարդկանց կյանքերը, որ կրում է տանդ ավերակները, դառնում է նույնքան բզկտված, այրված, որքան պատերազմից պատերազմ անցած մարմիններն են ու անդադար խաղաղություն փնտրող միտքը․․․
Եվ այն, ինչ մնում է քեզ պատերազմից հետո, ինչը կարողանում ես փրկել (սեփական մարմինդ՝ այդ թվում), այլեւս նախկին կենսունակությունն ու թրթիռը չունի, որովհետեւ հիշողությունդ այն տեղում է, որն այլեւս չկա, քոնը չի։
Յուրաքանչյուր գեղեցիկ տեսարան, բնության հրաշք այլեւս ի զորու չէ մեզ զարմացնելու, հմայելու: Բնության տեսանելի պատկերները լիարժեք չեն ընկալվում այլեւս․ դրանք ամբողջական չեն՝ մասնատված են եւ հեղհեղուկ, այդ պատկերներից մեզ հաղորդվող զգացումները նույնպես թերի են եւ ժամանակավոր, ինչպես մեզ շրջապատող իրականությունն է․․․ Երանի այն օրը, երբ մեր աչքերում պատկերները նորից լիարժեք կդառնան, երանի այն օրը, երբ հնարավոր կլինի վերագտնել հոգու ներդաշնակությունը:
Գեղեցիկ հարդարված դպրոցս, որն ամեն տարի գրկաբաց սպասում էր ինձ, այժմ լքված, կենսազուրկ տարածք է։ Ես կորցրեցի նաեւ ընկերներիս, ուսուցիչներիս տեսնելու ամեն օրվա սպասումը։
Տեսնես՝ ուր են հիմա բոլորը․․․
եւ մնացինք մենակ այսքան։
Պատերազմի կորուստներին հաշտվելը ամենածանրը թերեւս տարեցներին է տրվում։ Տարիների ընթացքում նրանց ունեցած ձեռքբերումները՝ սեփական ձեռքերով կառուցած տունը, այգին, որին զուգահեռ աճում է նաեւ տոհմածառը, պատերազմի հետեւանքով վնասվում է, երբեմն կտրվում են նաեւ տոհմածառի ճյուղերը։
Ծնողն իր պաշտպանական բնազդով երեխային պատերազմը ներկայացնում է թեկուզ չար, բայց որպես արկած, երիտասարդն իր ընտանիքի ապրուստն ապահովելու համար ստիպված է լինում հարմարվելու նոր իրավիճակին, իսկ տարեցները չունեն այլ տարբերակ, քան մտովի անընդհատ հավաքելու տարիների ընթացքում կուտակած, բայց վայրկենապես կորցրած ընտանիքի ու հայրենի տան հիշողության մասնիկները։ Նրանց՝ տարիքի հետ կուտակած իմաստնությունն անգամ անզոր է հաղթահարելու մարդկային եւ նյութական կորստի ցավը։
Այն, ինչ զգում եմ պատերազմից հետո, նման է սեփական տան դանդաղ ու անվերջ այրվելուն․ երբ գիտակցում ես, որ կործանումդ մոտ է, բայց ցավից բթացած միտքդ այլեւս ի զորու չէ փրկության համար քայլեր ձեռնարկել։
Մենք ամեն օր այրվում ենք մեր սեփական երկրներում, ու հաճախ կրակի բռնկման պատճառը օտարը չէ, այլ հենց մենք՝ ինքներս։
Մեր թռիչքներն այլեւս առաջվա նման անհոգ չեն եւ ոչ էլ արկածախնդրությունից դրդված։ Մեր թռիչքներն այլեւս չունեն հստակ հեռանկարը։ Թռիչքից ազատ անկում կարճ ժամանակահատվածը, որ ամենասպասվածն էր, հիմա զուտ գետնին չբախվելու տագնապի է վերածվել։
Մեր անհոգ խաղերը փոխարինվեցին մեծերի թելադրած խաղ-պատերազմներով։ Մեր վազքը դարձավ փախուստ՝ հանուն ապրելու, խաղից ծնված ուրախ թրթիռը վերափոխվեց վախի։ Մեզ շրջապատող վառ գույները մանկության տարածքներում մնացին։ Մենք երեխաներ ենք, ովքեր շատ կարճ վայելեցին երեխա լինելու բերկրանքը։
եւ հողը այս չապրեցինք։
Բազմաթիվ ընտանիքներ երազում են արու զավակի մասին։ Տղայի ծնունդը առանձնահատուկ ցնծությամբ է նշվում շատ ազգերի մոտ։
Մենք փայփայում ենք մեր տղաներին, «աչքի լույսի պես պահում», կապում նրանց հետ մեր երազանքները, նրանց երազանքներով կապվում աշխարհին։ Եվ հետո՝ տարիներ անց նրանց տալիս ենք բանակին, պատերազմին, հայրենիքին։
Մեր տղաները մերն են ընդամենը 18 տարի․․․
*երկտողերի հեղինակ՝ Անուշ Քոչարյան