Պատերազմող մարդն անցնում է կյանքի ու մահվան պայքարի միջով: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասնակիցները համարում են, որ տեսել են շատ դաժան, անգութ պատերազմ, որտեղ կար մի ակնթարթում լույսին հրաժեշտ տալու վախը: Այս մարդիկ անցան մի մութ միջանցքով, մինչեւ հասան տուն, որտեղ ոմանք ունեին իրենց սպասողներ, իսկ ոմանք, ցավոք, ոչ:

93-ից 95 տարեկան վետերանները ինձ տարան իրենց ապրած օրերի՝ երբեմն գունավոր, երբեմն էլ սեւ-սպիտակ իրականության միջով: Պատմությունների մեջ ե՛ւ աղմուկ կար, սարսափելի աղմուկ, ե՛ւ լռություն, մահվա՛ն լռություն: Ընկած մարդկանց համար սիրտ էր ցավում. կտեսնե՞ն իրենց հարազատներին այս ամենից հետո։

 


Հարությունյան Կորյուն Ծնվել է 1923թ. Կիրովականի շրջան, գյուղ Համզաչիման: 1942թ-ին զորակոչվել է Բրյանսկ` որպես դիպուկահար: 1950թ-ին զորացրվել է:

 


Լուսանկար Կորյուն Հարությունյանի արխիվից:

 


Աբգարյան Ռոզալիա Ծնվել է 1923թ. Թիֆլիս քաղաքում: 1941թ-ին զորակոչվել է Ուկրաինա` որպես ռադիստ: Մասնակցել է Ուկրաինայի, Ռոստովի, Նովոսիբիրսկի, Կրասնոդարի, Լեհաստանի, Հունգարիայի եւ Չեխոսլովակիայի ազատագրմանը: 1945թ-ին զորացրվել է: Մանկավարժ է:

 

 


Երանոսյան Հայկազ Ծնվել է 1923թ. Լենինականի շրջան, գյուղ Շիրակ: 1942թ-ին զորակոչվել է Օրջոնիկիձեի զորամաս` որպես շարքային զինվոր: Պատերազմի դաշտում անցկացրել է երեք ամիս, ութ օր, որից հետո վիրավորվել եւ վերադարձել է Երեւան: Թատերագետ է:

 

 


Խառատյան Հենրիկ. Ծնվել է 1926թ.Դիլիջան քաղաքում: 1945թ-ին զորակոչվել է Ստալինգրադ, որից հետո Ճապոնիայի քաղաք Մանջուրիա՝ որպես տանկիստ: 1950թ -ին զորացրվել է: Զինվորական է:

 

 


Աթայան Արմեն. Ծնվել է 1922թ. Երեւանում: 1941թ-ին զորակոչվել է Անդրկովկասյան ճակատի նվագախումբ՝ որպես տրոմբոնահար եւ նկարիչ-գծագրող: 1945թ-ին զորացրվել է: Նկարիչ, երաժիշտ է:

 


Լուսանկար Սուրեն Ստեփանյանի արխիվից:

 


Ստեփանյան Սուրեն. Ծնվել է 1924թ. Երեւանում: 1941թ-ին զորակոչվել է Հարավային Պրուսիա-Կալինինգրադ՝ որպես ֆելշեր, հետո բժիշկ-հրամանատար: 1946թ-ին զորացրվել է: Բժիշկ է:

 

 


Լուսանկար Գերասիմ Հարությունյանի արխիվից:

 


Հարությունյան Գերասիմ Ծնվել է 1923թ. Հրազդան քաղաքում: 1942թ-ին զորակոչվել է Խարկով՝ որպես ավագ սերժանտ: Մասնակցել է Մազդակի, Բելոռուսիայի, Խարկովի ազատագրմանը եւ հասել Բեռլին: 1948թ-ին զորացրվել է: Զինվորական է:

 

Պատմությունները սկսում էին մանկությունից, իրենց երազանքներից եւ ուրախություններից: Նրանք մեծամասամբ ծնվել եւ մեծացել են չքավոր ընտանիքներում: Մեկը երազել է հեծանիվ ունենալ ու այդպես էլ չի ունեցել, իսկ իր որդու համար արդեն իր ձեռքերով է սարքել այն: Մեկ ուրիշը այնքան էր ուզում կոնֆետ ուտել, որ իրենց հավերի ձվերն էր գողանում եւ կոնֆետի հետ փոխանակում: Մեկ ուրիշը երազում էր սովորել:

Բայց…սկսվեց պատերազմը: Ամեն մեկին իր պատասխանատվությունը տարավ մարտի դաշտ, եւ մոռացան իրենց փոքր ու մեծ երազանքները։ Ոմանք դիմում էին՝ մարտի դաշտ գնալու համար, բայց նրանց չէին վերցնում տարիքի պատճառով:

Այսպես նրանք հայտնվեցին ռազմաճակատում: Մեկը՝ զինվոր, մյուսը՝ սերժանտ, երրորդը՝  հրամանատար, օդաչու, տանկիստ, դիպուկահար, բժիշկ, երաժիշտ, նկարիչ եւ այլն: Բոլորի հիշողությունները տարբեր են:

 


Լուսանկար Սոս Մովսիսյանի արխիվից:

 


Մովսիսյան Սոս. Ծնվել է 1923թ. Սեւան քաղաքում: 1942թ-ին զորակոչվել է Սեւծովյան նավատորմ Յարոսլավլում՝ որպես զինվոր: Հետո դասակի հրամանատար, վաշտի հրամանատար, գումարտակի շտաբի պետ՝ կապիտանի կոչումով: Մասնակցել է Բաղրամյանի ճակատի առաջին Մեծբալթյան կռիվներին եւ անցել է Պրիբալտիկայի, Լիտվայի, Բելոռուսիայի, Վիլնյուսի ճակատներով ու հասել Բեռլին: 1947թ-ին զորացրվել է: Լրագրող է:

 


Մարգարյան Էդուարդ

 


Լուսանկար Էդուարդ Մարգարյան ի արխիվից:

 

Պատմության միակ կին վետերանը պատմեց, որ իր ապագա ամուսնուն ճակատում տեսել է հինգ տարվա մեջ մեկ անգամ, այն էլ՝ հինգ րոպեով։ Դա հերիք էր, որ հինգ տարի անց նրանք հանդիպեն ու միանան իրար։

Մյուսը պատմեց, թե ինչպես իր հրամանատարը, իր կամքին հակառակ, իր իսկ փորած խրամատը ուրիշին տվեց՝ իրեն հանձնարարելով նորը փորել: Քիչ անց թշնամու նետած նռնակից այդ խրամատում կանգնած զինվորը կտոր-կտոր եղավ։

Մեկ ուրիշն էլ պատմեց, թե ինչպես երկու կողմերը առանց հրացանների, ջրի դույլերով հանդիպեցին ջրամբարի մոտ, որ ջուր տանեն իրենց զինակիցների համար, եւ ոչ ոք չկրակեց:

Մի անգամ բժիշկը վիրահատել էր գերմանացի զինվորի, ում հանդիպել էր տարիներ անց, երբ արդեն խաղաղություն էր։

Երաժիշտները դուխ էին տալիս զինվորներին, նկարիչները գծագրում էին։

Սա է նրանց նկարագրությունը պատերազմի՝ մահ, ցավ, հաղթանակ։