1993 թ-ի հոկտեմբերին Արմավիրի մարզի Խանջյան գյուղի տրակտորիստ Վովկան՝ Վլադիմիր Գևորգյանը (թեև մինչ օրս գյուղում փոքրից մեծ նրան Վովկա են կոչում) թողեց ընտանիքը, տրակտորը ու գյուղի մյուս տղերքի՝ Ահանի,Նվերի, Արթուրի, Լյովայի, Սմբատի հետ նստեց «Կամազ», որի թափքը ցինկե դագաղ հիշեցնող սառնարանի չաշխատող խցիկ էր, ու կամավոր գնաց Ղարաբաղ:

«Ղարաբաղից մեզ ուղարկեցին Մարտակերտ, ինչպես էն ժամանակ էին ասում՝ մարդ ուտելու տեղ: Մարտակերտում հասկացա, թե ինչի էին գյուղից շատերը դաշտերում պախկվում, գիշերում, տուն չէին գալիս, որ չհայտնվեին էնտեղ:

Զենք չկար: Ինձ ժանգոտած ԱԿՄ (Կալաշնիկովի ձևափոխված ավտոմատ) տվեցին, իսկ տղերքին ԱԿՍ (Կալաշնիկովի ծալովի ավտոմատ) հասավ: Իմ զենքի համար փամփուշտները պատերի տակ պարկերով էին շարած, իսկ իրանց զենքի փամփուշտները՝ հաշված էին: Ամեն մեկին երկու փամփուշտ էին տվել, ասել էին մեկը թուրքին, մյուսը՝ ձեզ:

Երբ զենքը փորձարկելու պահը եկավ, անհանգիստ էի՝ բա որ չկրակի, լռվի ամենապատասխանատու պահին: Ձգանը քաշեցի, էնքան սիրուն կրակեց, որ նայեցի զենքիս ասեցի՝ Նատաշ ջան, ցավդ տանեմ, էսօրվանից դու իմ ընկերն ես:

 

 


Վովկայի խաչն ու ամառային գլխարկը:

 

Սիգարետ չկար: Մի օր տղերքը թուրքի գյուղի պահեստից մի կամազ թութուն բերեցին, թե բա՝ բաժանեք, ծխեք: Չծխողները նույնիսկ խառնվեցին իրար, թե մենք էլ կծխենք, մեզ էլ բաժին հանեք: Ինչքան գրպան ունեինք լցնում էինք մեզնից գոհ, մի ծով թութուն, բայց ծխել չես կարա՝ թուղթ չկա: Մեկը ասեց, որ էդ տներից մեկում Ղուրան ա եղել (մուսուլմանների սուրբ գիրքը), վերցրել բերել էին: Որ Ղուրանը բացեցինք, էջերը բարակ-բարակ էին, իսկը սիգարետի թուղթ: Ես նայեցի Ղուրանին, ասեցի ինչքան ուզում ես անիծի, մեկ ա պիտի ծխեմ քեզ: Էջերը պոկելուց առաջ խաչակնքվում էինք, փաթաթում ու ծխում: Էդ Ղուրանը մեր գունդը 2 ամիս պահեց։

Ծնունդս էր. սոված, ծարավ անտառներում կորել էինք: Տղերքը ասին՝ հեսա հասնենք գյուղ, կատու գտնենք, խորովենք, ծնունդդ նշենք: Բայց որ գյուղ հասանք, մի կատու տեսանք, շվարած նստած էր, խղճացինք, ձեռներս չգնաց խփենք:

Էդ գյուղում տղերքից մեկը՝ Լյովան, նռան ծառ տեսավ, թե բա, սիրտս նուռ ա ուզում, մոտեցավ, որ քաղի, ասեցի ձեռք չտաս: Որ մոտիկից նայեցինք, ծառը ականապատված էր, լարերը պսպղում էին արևից: Ցիգանը ասեց՝ սարդոստայն ա, էդ սարդոստայն կոչվածը գնում նռան ծառից փաթաթվում էր նուշի ծառին, հետո թզին, նենց որ ոչ նուռ կերանք, ոչ նուշ, ոչ թուզ:

Գնում էինք՝ մեր բախտը մեր հետ: Ականապատված ցորենի դաշտով աչքներս չորս արած էինք գնում, չգիտեինք, թե ուր: Մեր բախտից էր, որ դաշտը ամբողջությամբ խանձված էր, ու ականների լարերը երևում էին: Տղերքից չորսը մի գծով գնացին, մենք չորսս՝ ուրիշ. իրանցից ոչ ոք հետ չեկավ էդ դաշտից:

Սնարյադները որ պայթում էին, 3 ժամ էր պետք, որ ծուխը նստի: Մենակ ատամներս էին սպիտակ, մենք սև էինք: Ձյունը, որ հալացնում էինք, դառնում էր սև ավտոյի յուղ, նայում ես տեսքից սպիտակ ա, բայց որ հալացնում ես՝ խմել չի լինում: Փոսեր ունեցող քարեր էինք գտնում, որ դրանց մեջ հավաքված անձրևաջուրը խմեինք:

 

 


Վովկայի դիմանկարը:

 


Մարտական ծառայության համար ստացած կրծքանշանը:

 


  • Երիտասարդության տարբեր տարիների լուսանկարներ՝ անձնական արխիվից:

 

Առաջին վիրավորվելուցս հետո ինձ ասում էին՝ քեզ մեռնել չկա, ես էլ հավատում էի: Տուն չվերադարձա, մնացի, ոտքս էնտեղ բուժեցի: Երկրորդ անգամ վիրավորումը ծանր էր, ոտքիս փայտ կապեցի, 2 օր սողալով շարժվեցի մերոնց ուղղությամբ: Բուժման ժամանակ չկար, բժիշկները չէին հասցնում վիրավոր խնամեին, միանգամից անդամահատում էին, որ չտանջվես: Իմ բախտը բերեց, ոտքիս ձեռք չտվին:

Մականունս Յոժիկ (ոզնի) էր՝ բիզ-բիզ մազերիս պատճառով: Կռվի ընթացքում մի տղա կար, իմ պես բիզ-բիզ էր մազերը, զոհվեց, դին վառված գտան: Երբ դիակը հասցրել էին պոստ, ինձ էին նմանեցրել, թե բա մեր Յոժիկնա: Դրել էին դագաղը, ուղարկել գյուղ: Էդ ժամանակ ճանապարհները փակ էին, մի քանի օր էր տևում, մինչև մեքենան մի կետից մյուս կետին էր հասնում: Ինձ էդ ընթացքում ուղղաթիռով տեղափոխեցին Երևան: Ուղղաթիռում սառնամանիք էր, ես էի, դիակները ու երկու վիրավոր, որոնցից մեկը օդում մահացավ:

Երբ ինձ հասցրին հիվանդանոց, կապ չկար, որ տեղյակ պահեի, թե զոհվածը ես չեմ: Հիվանդանոցում մի ոստիկան կար, Հոկտեմբերյանում էր աշխատում, խնդրեցի լուր հասցնի մերոնց, որ ողջ եմ: Բայց ոնց որ ժողովուրդն ա ասում՝ վատ լուրը լավից ավելի արագ ա հասնում: Գյուղում արդեն խոսում էին, որ դագաղս ճանապարհին ա, նույնիսկ կնոջս հետ տունը մաքրել, պատրաստվել, սպասում էին: Երեք օր հիվանդանոցում պառկած գուշակում էի՝ տեսնես էդ ոստիկանը լուրը հասցրեց տեղ, թե չէ: Երեկոյան դուռս բացվեց, ու գյուղը լցվեց պալատ: Էն ժամանակ, երբ փողը փոխվեց, բենզինի գինը 20 000 000 ռուբլի էր, հավաքել էին գյուղով, լցվել Վազ-24 մեքենան, եկել հիվանդանոց:  Երկրորդ կարգի հաշմանդամությունով վերադարձա գյուղ, ոտքս 8 սանտիմետր կարճացրին: Գյուղի տղերքից Հարութը անհետ կորավ, մի քանիսը զոհվեցին:

 

 

 


  • Տան նախասրահը:

 

Մանկությունս, պատանեկությունս անհոգ չեն եղել: Ես 11 տարեկան էի, երբ հայրս աշխատանքի վայրում դժբախտ պատահարից մահացավ: Մայրս երեք տղա ու մի աղջիկ մենակ մեծացրեց: Հայրս մորս Ալթայի երկրամասում բանակային տարիներին էր հանդիպել, սիրահարվել հետը բերել էր  Հայաստան: 10 տարի անց խաղողի դաշտում աշխատելիս՝ մայրս մահացավ: Մենք մնացինք մենակ: Քույրս 5-րդ դասարանում էր, ուղարկեցինք հորաքրոջս տուն, որ այնտեղ ապրի, մենք մնացինք եղբայրներով: Ժամանակի հետ սովորեցի ինքս ինձ տիրություն անել՝ ճաշ պատրաստել, մաքրություն անել, արդուկել, կարել:

Մի օր հորեղբայրս ասեց՝ արի կարգենք քեզ, տենց ինչքան պիտի մենակ մնաս: Կամուսնանաս, քեզ համար ճաշ եփող կլինի, կապրեք: Հետո ասեց՝ դու խոսալ չգիտես, մտի թևս, իրար հետ կգնանք քեզ աղջիկ ուզելու: Ախալքալաքում հորքուրիդ հարևանը լավ աղջիկ ունի:

Գնացինք ուզելու, չտվին: Քրոջը պիտի կարգեին, հետո նոր իրեն՝ Վարդուհուն: Փոստի պետ ապագա աներս ոտքը մտցրեց մի կոշիկի մեջ, ասեց՝ չէ որ չէ, մինչև քրոջը չկարգենք, Վարդուհուն չենք տա, գնացեք, աշունը կգաք: Երկար ճամփա էինք կտրել, էլ հետ եկողը չէինք, որոշեցինք փախցնել: Վարդուհին նամակ էր գրել հորը, որ իր հոժար կամքով է փախել:

Երկու զավակ ունեցանք՝ տղա ու աղջիկ:

Երկուսն էլ ընտանիքներով արտագնա աշխատանքների մեկնեցին Ռուսաստանի Կրասնոդար քաղաք ու չվերադարձան: Կինս աշխատանքի տեղավորվեց Էջմիածնում: Այնտեղ թռչնաբուծարանում, ջերմոցներում է աշխատում, ամսվա մեջ մի քանի անգամ է գյուղ գալիս:

 


Վովկան՝ Սևոյի հետ, իր փորագրած ձեռնափայտով:

 

 


  • Լքված տրակտորը, ետևում գյուղի չգործող միակ մանկապարտեզի շենքը:

 


Խանջյան գյուղի կուլտուրայի պալատի դահլիճը։

 

Ես էլի մենակ մնացի: Երեք օրը մեկ հաց եմ թխում, ճաշ եմ պատրաստում, երբ մածուն է լինում, հարևանուհի Հեղնարի բաղադրատոմսով բիսկվիտ եմ թխում: Ես ու Հեղնարը մրցում ենք, թե ում բիսկվիտն է ավելի բարձր ստացվել: Ամռանը պահածոներ եմ փակում, չիր եմ սարքում: Մորս հին կարի մեքենան չորս տարի առաջ վերանորոգեցի, հիմա իմ շալվարները, շորերը դրանով եմ նեղացնում կամ կարճացնում, մեր տան վարագույրներն էլ ես եմ կարել, առաջ դժվար էր, ձեռքով էի կարում: Ամուսնանալուց հետո որոշեցի տունը վերանորոգել, իմ ձեռքով փոքրիկ գիպսե մասնիկներից նախշեր հավաքեցի առաստաղին ու պատերին: Փայտից սեղան, կահույք, քանդակներ էի պատրաստում, կոշիկ էի կարում, պատ էի շարում, տրակտոր էի քշում, վարսավիրություն էի անում, հիմա էլ մեկ-մեկ ամառները գյուղացիք գալիս են մոտս, որ մազ կտրեմ: Երևի ինքնաթիռ քշելուց բացի՝ ամեն ինչ արել եմ»: Սենյակի անկյունում դրված կիթառի մասին հարցրի, ասեց՝ հա, կիթառ էլ եմ նվագում, բայց լարերը կտրված են, չեմ կարող հիմա նվագել:

«Հիմնականում տանը փակված հեռուստացույց եմ նայում, ձմռանը գյուղում մարդ չես տեսնի, ամռանն էլ բոլորը հանդ են գնում, գյուղը դատարկ է: Որ արև է լինում, դուրս եմ գալիս, նստում Սևոյի (Վովկայի շունն է) հետ դարպասների մոտ, նայում եմ դատարկ փողոցին: Ժամանակին փողոցը ասֆալտապատ էր, լուսավորված, երեխեքը ամբողջ օրը խաղում էին բակում: Կուլտուրայի պալատում գրադարան կար, կինո, համերգ, ներկայացում էր լինում, հիմա հանդիսատեսի փոխարեն փոշի ա նստած, մարդիկ էլ իրենց տներում փակված կյանքը հեռուստացույցով են նայում»:

Մեր զրույցի ավարտին ասաց՝ սպասի նկուղից քեզ համար նուռ բերեմ: Հարցրի նուռ ա հաստա՞տ, նռնակ չի, չէ՞, չի պայթի՞, ասաց՝ կպայթի, բա ոնց, մենակ թե՝ քաղցրությունից:  

Երբ շրջում էի գյուղում ու մտքում ետ ու առաջ էի պտտում այս պատմության ժապավենը, հանկարծ հայտնվեցի 93-ի ամայացած փողոցներում, նկատեցի լքված տրակտորը, շվարած կատվին, հիվանդանոց շտապող Վազ-24ը…Կարծես իր տղերքին պատերազմ ճանապարհած գյուղը շունչը պահել ու սպասումից քարացել էր:

 


Խանջյան գյուղի փողոցներից մեկը:

 

Սույն ֆոտոպատմությունը ֆինանսավորվել է ԱՄՆ պետքարտուղարության Հասարակայնության հետ կապերի գրասենյակի դրամաշնորհի շրջանակներում: Այս ֆոտոպատմությունում արտահայտված է հեղինակի դիրքորոշումը, որի համընկնումը ԱՄՆ պետքարտուղարության դիրքորոշման հետ պարտադիր չէ: