Չընդհատվող պատերազմ

Ճանապարհից չեմ վախենում․ 1992-ի պատերազմից հետո զգացմունքներս կոշտացել են․․․ Վախենում եմ տեսարաններից, որոնց մասին անվերջ պատմում են։ Այդպես եղավ, երբ հասանք Շուշիի տակը․ տեսա օտար անունով մեծ ցուցանակը՝ «Շուշա»․․․ Տեսա թշնամական երկու դրոշները։ Ներսս ավիրվեց․ ուզում էի՝ երազ լինի տեսածս։ Շարժվեցինք, բայց հայացքս Շուշիից կտրել չեղավ։

Հասանք իմ քաղաք՝ Ստեփանակերտ։ Երկու ամսվա բացակայությունից հետո չէի հավատում, որ հրապարակում եմ։ Քայլեցի դեպի տուն․ ինչքան մոտենում էի շենքին, սիրտս ավելի ուժեղ էր խփում․․․ Չգիտեի՝ ինչ եմ տեսնելու, ինչ է ինձ սպասվում։ Մի քանի պատուհաններից լույս էր երեւում, մնացածը՝ մթության ու լռության մեջ․․․ Երբ բացեցի դուռը, աննկարագրելի զգացողությամբ լցվեցի․ ամեն բան տեղում էր․ միայն ննջասենյակի պատուհանն էր, որ հարվածից ընկել էր անկողնուս վրա․․․ Տան բոլոր լույսերը միացրի։ Ցուրտ էր։ Գազ չկար։ Պատուհանից դուրս նայեցի․․․ Փողոցում մարդ չկար։ Անբնական լռություն։

Ստեփանակերտ գնացող ավտոբուսներ չկային․ նստեցին Աղդամ գնացողը․ ուղեւորները ադրբեջանցիներ էին, միակ հայ ընտանիքը՝ իրենցը։

Լուռ, շունչներս պահած ճանապարհին էինք նայում, ու հանկարծ երկու տարեկան տղաս խախտեց լռությունը․․․ Բոլորը զարմացած շրջվեցին դեպի մեզ ու սկսեցին փսփսալ, բայց չվախեցանք․ վախը սառել էր։ Վարորդը, որ նախապես տեղյակ էր մեր հայ լինելու մասին, սաստեց թուրքերին՝ ասելով, որ մենք բանվոր դասակարգի մարդիկ ենք եւ մեղավոր չենք այն ամենի համար, ինչ կատարվում է։ Լռեցին։

Հասանք Աղդամ, բոլորն իջան եւ ավտոբուսի մեջ մնացինք մենք՝ ես, տղաս ու ամուսինս։ Վարորդը փոխեց տրաֆարետը ու շարժվեց դեպի Ստեփանակերտ։

1992-ի պատերազմի ժամանակ աշխատում էի կոշիկի գործարանում՝ որպես հաշվապահ, ապրում էինք շենքի նկուղում․․․ Ամուսինս կռվում էր։ Այդ ժամանակ Շուշին թշնամու վերահսկողության տակ էր, եւ հաճախ էին այնտեղից ռմբակոծում մեզ։ Երեխաների հետ տեղափոխվեցինք պապական գյուղ՝ Գանձասար, մինչ Շուշին կազատագրվեր։ Հետո արդեն վերադարձանք Ստեփանակերտ։ 

Ռումբերի պայթյունի տակ վազում էի աշխատանքի․ ընտանիքս սովի պիտի չմատնվեր։ Սաստիկ ցուրտ էր, ու 9 եւ 8 տարեկան աղջիկներս էին գնում փայտի կտոր ու տաշեղ հավաքելու․․․ Երբեմն ցուրտը հաղթահարելու համար իրար գրկած էինք քնում։ Պետության տված ալյուրից ցորեն էինք մաղում, վերմիշել պատրաստում, չորացնում հենց նկուղներում․․․ Պետության տված ալյուրը, ցորենն ու օճառն էր, գյուղից էլ մի քիչ լոբի, եգիպտացորեն, կարտոֆիլ ու պոպոք էինք բերել։ Յուղն այդ պոպոքները ճզմելով էինք ստանում։

Պատերազմը մեր հաղթանակով վերջացավ։ Ուրախ էինք։ Ամուսինս վերադարձավ, անցանք աշխատանքի, բայց այդպես էլ հանգիստ կյանքի չվերադարձանք․․․ Ամեն օր էլ լսում էինք կրակոց, եւ չկար մի օր, որ սահմանին չվիրավորեին կամ չսպանեին մեկին։ Այդպես վախով քնում, արթնանում էինք․․․

2016-ի քառօրյա պատերազմը դիրքերում էր, բայց ես շատ լավ էի հասկանում՝ սա սկիզբն է, որ մի օր կպայթի․․․ Եվ 2020-ի սեպտեմբերի 27-ին եղավ այն, ինչից վախենում էի։ Հույս ունեի, որ գոնե մյուս սերունդները չեն տեսնի այն, ինչ տեսանք ես ու երեխաներս, բայց փաստորեն թոռներս էլ տեսան պատերազմը․․․

Ամեն սերունդ անցավ այս արհավիրքի միջով․․․

Դավիթը (Աիդայի փեսան)

Մեր գնդում 18 տարեկան մի տղա կար Երեւանից, Ալիկ անունով։ Անօդաչուն մի օր այնպես հարվածեց խրամատին, որ Ալիկի ոտքերը կտրեց․․․ Ես կողքին էի․ դողալով նայեց ոտքերին, հետո սկսեց լացելով խնդրել, որ հանեմ իրեն այդտեղից։ Մինչ ես փորձում էի խրամատից հանել իրեն, գնդակների մի շարան թափվեց մեզ վրա․․․ Երբ գլուխս բարձրացրի, տեսա՝ Ալիկը ձեռքերիս մեջ մահացել է․․․

․․․Ամեն օր, երբ գլուխս դնում եմ բարձին, հիշում եմ Ալիկին, ու զգացողություններս խառնվում են իրար։ Դեպքեր շատ են եղել, բայց չեմ կարողանում մոռանալ մի երեխայի, ով այդքան շատ էր ուզում ապրել ու չհասցրեց․․․  Մեծ տղաս 16 տարեկան է․ գիտակցությունը, որ մի օր էլ ինքն է լինելու Ալիկի տեղը, վախեցնում է։ Բոլորն են վախենում պատերազմից․ պիտի գիժ լինես, որ չվախենաս։

Իննան (Աիդայի աղջիկը)

Արյունլվիկ զինվորներ, պայթած տներ, սարսափած աչքեր․․․ Շատ բան եմ տեսել, բայց չեմ վախեցել․․․ Իսկ հիմա ամեն մի աղմուկից վեր եմ թռչում։ Այդպես վախից վեր թռա նաեւ սեպտեմբերի 27-ի առաջին պայթյունից։ Հասկացա՝ պատերազմ է սկսվել։

Գիշերները, շունչս պահած, նայում էի աստղերին, սպասում՝ շարժվելու են, թե ոչ․․․ Վախենում էի, որովհետեւ շարժվող աստեղերը ԱԹՍ-ներ էին ինձ համար․․․

Այս պատերազմը շատ ավելի վախենալու էր մյուսներից։

Հիմա իմ տանն եմ․ ոչ վախ եմ զգում, ոչ էլ անհանգստություն։

Զգացողություն ունեմ, որ շուտով նորից եմ թողնելու տունս, քաղաքս․․․ Որ փախչելու եմ ռումբերի պայթյունի տակ․․․ Բայց այս անգամ փախուստն էլ չի ստացվի, որովհետեւ շրջափակման մեջ ենք բոլոր կողմերից։

Վատ սցենարի դեպքում (եթե նորից պատերազմ սկսվի), արժե դեղ առնել, որը սպանելու է մեզ, ու ամեն բան դրանով ավարտվի․․․

Իսկ լավ սցենարի դեպքում․․․ Ինձ համար Ստեփանակերտն էլ լավագույն տեղը, որտեղ ապրելու եմ։ Ինչ լինում է, թող լինի․․․

Տեքստի խմբագիր` Անուշ Քոչարյան