2018-ի փետրվարին հյուրընկալվել էի Ալավերդի քաղաքի սկզբնամասում գտնվող մի հյուրատանը: Երբ հասա տեղ, արդեն համարյա մութ էր, մի պահ կանգնեցի Դեբեդի մոտ, այն կարծես մի ահռելի մեծ, կապույտ վիշապ լիներ, որ խելագարի պես վազում էր դեպի քաղաքի խորքը։ Քաղաքը, սակայն, չէր երեւում իմ կանգնած տեղից, այն թաքնված էր սարերի մեջ, միայն պզնձաձուլարանի հսկայական ծխող ծխնելույզն էր, որ աննկատ չէր։ Ու թեպետ ես բավականին հեռու էի այդ հսկայական ծխամորճից, ծխի տոպրակի մեջ էի ինձ զգում։ Ծուխը ամենուր էր, այն կարծես քաղաքի, մարդկանց, ամբողջի տիրակալը լիներ։ Կիսամութի այդ տեսարանի տպավորությունով վերադարձա Երեւան։ Ալավերդի վերադառնալու որոշումս ձգվեց այնքան, որ 2018-ի հոկտեմբերին պղնձաձուլարանը դադարեց գործել։ Քաղաքն առանց ծխի դժվար էր պատկերացնել…
Գործարանային եւ քաղաքային շինությունները անխնամ վիճակում են։
«Գործարանից ա, ինչից ա, չգիտեմ, ապրողները շատ հիվանդություններ ունեն՝ ոսկրային ցավերն ա շատ, մեկ էլ էս վերջերս հետազոտվում են ու հանկարծակի իմանում, որ ուռուցք ունեն, հա, էն մեր հարեւանի մարդը»։
Պղնձաձուլարանի տարածքում անձրեւից տարբեր մետաղներ պարունակող ջրափոսեր են գոյանում։ Դրանք վկայում են այն մասին, որ գործարանի գործունեության պատճարով շրջակա միջավայր են արտանետվել վնասակար նյութեր։
Ալավերդի քաղաքի շինությունները՝ կառուցված սովետի ժամանակ։
Դետալներ քաղաքային եւ գործարանային միջավայրերում։
2019-ի փետրվարին վերադառնում եմ Ալավերդի: Քաղաքում հայտնվելով՝ այցելածս առաջին տեղը ճոպանուղու Սարահարթ թաղամասի կանգառն է։
Տեսարանն այդտեղից… Ծուռտիկ, մաշված ճանապարհները՝ խառնված ամայացած ու միագույն շինությունների հետ կարծես մի մեծ լաբիրինթոս լինեն՝ առանց ելքի… Չգիտեմ, երեւի օրն էր մռայլ, թե քաղաքն էր իր ընկճախտավոր սպասումի մեջ, ու գործարանն էլ ասես մի ժանգագույն զանգված նրա սրտում։
Ու… արդեն ավանդույթ դարձած սցենար. հայտնվում է մեկը, որ հետաքրքրվում է, թե ով ես, ինչ ես անում քաղաքում, ինչու ես լուսանկարում։ Հետո մի հարցը բավարար է դառնում, որ նա պատմի քաղաքի պատմությունը։ «Սովետի ժամանակ ալավերդցին ստատուս՝ դիրք ուներ, գործարանը քաղաքի համար էր, քաղաքը՝ գործարանի։ Հիմա քաղաքի մեջքը կոտրվեց, 600 մարդ մնաց անգործ, էս փոքր քաղաքի համար դա շատ լուրջ ա։ Աշխատողներն արդեն մի քանի անգամ ճանապարհ են փակում, որ գործարանը նորից աշխատի։ Հասկանո՞ւմ ես՝ մարդիկ վարկեր ունեն, մեկը տունն ա վարկով ռեմոնտ արել, մյուսը՝ հարսանիք, մի ուրիշը՝ վիրահատություն։ Երեւանում մարդիկ քաղցկեղ չունե՞ն, հա ծուխը լավ չի, ֆիլտրեր պիտի դնեն, բայց դե ո՞վ ա մարդկանց մասին մտածում։ Բա հիմա ի՞նչ, ոչ ծուխ կա, ոչ էլ մարդ, որ մաքուր օդը շնչի»։
«Պապ, մի լավ բան չես հիշո՞ւմ զավոդիցը», «Չէ, էն ծուխնա, որ հիշում եմ»։
Նախկին մետալուրգ թոռան ու կոնվերտեր պապի խոսակցությունից։
Գետնին կպած տան ճաշասենյակը Ալավերդի քաղաքում։
«Ոչ գործարանը փակելուց էին մեր մասին մտածում, ոչ էլ հիմա»։
Քաղաքային տեսարան Բանավան թաղամասից։
Աշխատանքային միջավայրեր։
«Քո նման տուրիստները գալիս նկարում, գնում են»։
Ճոպանուղու Սարահարթ թաղամասի կայարանը։ Հիմա այստեղ այցելում են հիմնականում զբոսաշրջիկները։
Գործարանային դետալները անգործության մեջ։ Դրանք բավականին մաշված եւ շահագործված տեսք ունեն։
Մի քանի օր թափառել եմ Ալավերդիում, ծանոթացել մարդկանց հետ, կորել բակերում, նստել ու լուռ հետեւել հոսող կյանքին։ Այնպես չէ, որ քաղաքը դատարկ է, ու բոլորը արտագաղթել են։ Ալավերդցին սիրում է իր տեղը, ջուրը, օդը։ Սիրում է, բայց նաեւ արհամարհում իր մաշվածությունը, աղքատությունը։ Նա իսկապես էլ չգիտի՝ ինչ լեզվով ասի՝ մաքուր օդով ախր հաց չեմ առնի, դեղ չեմ առնի, վարկ չեմ փակի: Ծխի հետ էլ էնպես չի, որ բոլորը համաձայն էին։ Անգամ տանը նստած խեղդվում էին, սակայն լուռ ապրում էին, որովհետեւ ծուխը կայուն էր։ Մարդիկ առավոտյան գնում էին աշխատանքի, գիտեին ուր, քանի ժամով, ինչ են անելու։ Ով էլ չուներ գործարանում աշխատող, ուներ հարեւան, որ աշխատում էր գործարանում ու օրվա վերջում իրենից հաց էր առնում։ Հացի կրպակի կինը հարցիս թե՝ ինչպես են գործերը, պատասխանեց՝ էհ, աղջիկ ջան, հաց էլ են հիմա քիչ առնում, Ալավերդին մի տխուր, մաշված ու սոված տեղ է դարձել։
Հ.Գ.
Ալավեդցուն հարցնում են՝ որ աշխատավարձ ստանաս, ու՞ր ենք գնալու, ասում է՝ յոլա ենք գնալու, յոլա։
«Մարդիկ հացի փող չունեն»։
Դրախտ սրճարանը գտնվում է գործարանի դիմաց։ Այն աշխատում է ամառվա ամիսներին եւ ավելի ակտիվ էր, երբ գործարանը գործում էր։
Ալավերդու գործարանը մարդկանց համար կայունություն էր վաղվա օրվա հանդեպ, չնայած որ քաղաքի բնակչության մեծ մասը առողջական լուրջ խնդիրներ ունեն։
«Հեղափոխությունը Ալավերդի չի մտել»։
Գործարանին միացնող քաղաքային ճանապարհը օրվա ավարտին։
Տեսարաններ պղնձաձուլարանից եւ քաղաքից։
«Ճոպանուղին փչացավ, ոչ մեկի պետքը չէր»։
Ալավերդու ճոպանուղին չի գործում 2014 թվականից, վագոնները մինչեւ հիմա կախված են օդում, դա շատ վտանգավոր է քամիների ժամանակ, սակայն քաղաքային բյուջեն գումար չունի այն վերանորոգելու։ Ճոպանուղին կապում էր քաղաքի թաղամասերը իրար։ Հիմա փոխարենը բնակիչները օգտվում են քաղաքային տրանսպորտից, որը հավելյալ ծախս է նրանց համար։
Սույն ֆոտոպատմությունը ֆինանսավորվել է ԱՄՆ պետքարտուղարության Հասարակայնության հետ կապերի գրասենյակի դրամաշնորհի շրջանակներում: Այս ֆոտոպատմությունում արտահայտված է հեղինակի դիրքորոշումը, որի համընկնումը ԱՄՆ պետքարտուղարության դիրքորոշման հետ պարտադիր չէ: