Կիրանց 

Հաղթանակ Նազարյանի կրծքանշանը. «1992-1994թթ Մարտական գործողությունների Մասնակից», 1994թ.

Նազիկ Արմենակյան և Փիրուզա Խալափյան
Պատմական հետազոտություններ` Արա Զարգարյան

ԶՈՀՐԱԲ ՆԱԶԱՐՅԱՆ
Կիրանց գյուղի բնակիչ 

Էս գյուղը, որ ասում են ադրբեջանական է, ժամանակին իրենք հարմարվել են այստեղ, ապրել են, բնակչություն են ստեղծել: Դա Մելիքի ժառանգներից Խերումյաններին պատկանող հողամաս է, որ իրենք ձևափոխել ու ասում են Խեյրիմլի: Էս վանքն էլ մեր պապերն են են կառուցել: Էս տեղի անունն էլ եղել է Կունեն, հետո 60-ականներին դարձել է Կիրանց: Եկեղեցու պատին կա արձանագրությունը: Հիմա էլ եկել, սենց պատմության առաջ ենք կանգնել: Մեզ ասում են՝ ո՞վ եք դուք, ճիշտ պատմությունը էս է, մենք էլ ամեն բան տեսնում ենք, ամեն բան փաստում է իրականությունը, ամեն քար ու թուփ:

Որոշ թշնամի ցեղախմբեր են գրոհել, այն ժամանակ ադրբեջանցի չի եղել, լեզգիներ, արաբներ, թաթարներ են եղել, մենք պաշտպանվել ենք և այս տարածքի գյուղերից միայն մենք ենք մնացել: Թուխարյանների տոհմի հողամասում են գտնվում մեր գերեզմանները, մեր գերեզմանները ադրբեջանցիների գյուղ կոչեցյալից շատ հին են, ամեն բան վկայակոչում են շիրմաքարերը: Խոսքերով ասելու բան չի սա, կարող ենք քայլել, տեսնել այդ ամենը:

Պատմական փաստ

Մեծ Հայքի 15 նահանգներից է եղել Արցախը: Արցախ նահանգի ամենահայտնի գավառներից էր Մեծ Կուանքը, որն ունեցել է նաև Մեծ Կվենք, Մեծ Կուենք անվանումը:

Կիրանցի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որը կառուցվել է 1675 թվականին:

ՇՈՒՇԻ տատ
Կիրանց գյուղի բնակիչ

 

73 տարեկան կնիկ եմ, էստեղ թուրք չի եղել: Հայի հողեր են: Կամուրջը 1967 թվին նոր էին կառուցում, ես այդ ժամանակ դպրոց էի գնում, գետով էինք անցնում, նոր գալիս էինք գյուղ: Կամուրջի մոտ ջաղաց կար, իմ մորական հոր ջաղացն է եղել, հիմա թուրքին է բաժին հասել:

Պատմական փաստ

Խորհրդային ժամանակաշրջանում Կիրանցի և հարակից հայկական գյուղերից ադրբեջանցի անասնապահները շարունակում են տներ կառուցել հայկական հողերում, ապրել, բազմանալ,

ՀԵՐԻՔ տատ
Կիրանց գյուղի բնակիչ

 

Հերս էս գյուղում ապրած, էս գյուղում մեռած մարդ էր, նա ամեն ինչ պատմել է ինձ: Թուրքին թողել ենք ապրի էդ տարածքում, սաղ բաղը հայ պառավինն է եղել, մեռնելուց հետո բաժանել են մեր մեջ, հիմա ամբողջ էդ հողերը տվին թուրքին:

Կաշիս վառվում ա, ամբողջ էդ հանդերում աշխատել եմ ես: Էդ պարիսպը, որ դրել են, այդտեղ թութունի դաշտ է եղել, վերջը տվին ուրիշին: 1982 թվականին ինձ իմ ամուսինը պատմել է, որ ընդեղ էդ հողերի բաժանելու տեղը ածուխ կա թաղած: Քարածուխը թաղած է, հազար հոգի տեղը գիտի, կարող ենք էքսկավատրով փորել, տեսնել: Գնում էինք, աշխատում, թութուն տնկում, հիմա ասում են թուրքինն է:

Կարամ հիմա գնամ ամբողջը ցույց տամ, բայց թուրքը հիմա դրոշը էնտեղ դրել է:

Խաբել են, ամեն մեկը մի տուն կառուցել, ամեն մեկը մեկին բերել է, 10-15 տուն են սարքել, դառել են գյուղ: Մենք շատ ենք կռվել, հողի կռիվ ենք արել, նրանք հող չունեին: 1958-ին, 1970-ին էլ է վեճ եղել, նրանց կանայք եկել էին կամուրջի մոտ, տղամարդկանց հետ հողի կռիվ էին անում: Նրանք մեզանից մեր հողն էին ուզում:

Պատմական փաստ

Դեռևս 19-րդ դարից սկսած Կիրանցի տարածքում սկսվում են հայկական հողերի համար հայ-թուրք-թաթարական վեճերը: Նմանատիպ մի վեճ տեղի է ունենում Կիրանցի Պառավանց բաղեր կոչվող տարածքի համար:

ՀԱՂԹԱՆԱԿ ՆԱԶԱՐՅԱՆ
Կիրանց գյուղի բնակիչ

 
էն ժամանակ գյուղերն իրար կպած էին, մոտ էին: Երկրաշարժից հետո ադրբեջանցիները հեռանում էին էստեղից: Սումգայիթից ու Բաքվից էլ հայերին ադրբեջանցիները սոված, ծարավ, քշում էին էստեղ: Սրանք էստեղից իրանց անասուններով գնացին: Քիչ-քիչ հերթապահություն էինք անում էստեղ, էն վագոնը, որ դրած է, որ ասում են իբր ադրբեջանական է, դա հայկական է, միշտ էլ մերն է եղել: Ցերեկն իրար տեսնում էինք, աշխատում էինք, բայց գիշերը կրակում էին մեր վրա, տուն էին վառում, անասուն էին գողանում, մարդ էին տանում: Ու տենց սրվեց իրենց արարքների պատճառով: Մինչև 1991 թիվը: Հետո մտան մեր գյուղը, 1992-ի մարտ ամսին սովետական բանակը գնաց, մենք դրանց քշեցինք մեր հողից:

Լուսանկար Հաղթանակ Նազարյանի արխիվից, 1993թ. Կիրանց

Գյուղի միջից, էսօր, որ դրոշը դրած է, այ էդտեղից էին կրակում մեր վրա, տների միջից էին կրակում մեզ վրա:

Նրանց կրակածը գյուղի մեջ էր մտնում: 90-ականների սկզբին մեր գյուղում էնքան վիրավոր ենք ունեցել, սովորական մարդիկ իրենց այգում, բակում, մինամյոտի արկից, կրակոցից վիրավորվում էին:

Էն ժամանակ միշտ ճնշել են մեզ: Որ ուզենայինք, մինչև Ղազախ կգնայինք, ուղղակի մեզ պետք էր, որ մեր հողից չկրակեն մեզ վրա: Այսօր եկել, մեր գյուղի մեջ են մտել: Ցանկացած հայ մարդու ցանկությունն էր մասնակցել պատերազմին: 1992 թվին 19 տարեկան եմ եղել: 1992-ի մարտի 10-ի գիշերը՝ ժամը 12:10 առաջին անգամ մեր գյուղը ավտոմատ ստացավ: Գիշերը զենք տվեցին, որ սահմանը պահենք, առավոտ խրամատ փորելուց թուրքերը եկան մեր գյուղից մարդ սպանեցին: Զոհվածի թաղման ժամանակ գյուղի ուղղությամբ գրոհեցինք, էդ ժամանակ էլի մարդ սպանեցին մեզնից, մենք դիտավորյալ չենք արել, իրենք էին մեղավորը, եթե մենք չանեինք, իրենք գալու էին ու վառեին մեր գյուղը: Կռիվ կար մեր մեջ, թուրքը կթողնե՞ր մենք տանենք իր հողում գառ պահենք, տուն սարքենք, թուրքը իր տունը սարքում էր սահմանի վրա, կամ մեր հողում, մենք հետ էինք քաշվում, որ թուրքի տնից հետ լինենք, մենք քանի հետ էինք քաշվում, ինքը առաջ էր գալիս, իսկ հիմա ասում են թուրքի հող է, եթե դա թուրքի հող է ու 1976 թվականի քարտեզով է արած, էնդեղ դարբնոց կար՝ 1800-ականների, էդ դարբնոցը ո՞նց է թուրքի գյուղում սարքած, էդ թվերին ի՞նչ ադրբեջանցի:

Պատմական փաստ

1991 թվականի մայիսին՝ Օղակ գործողության ժամանակ ևս շրջապատվեց Կիրանցը՝ ուղղաթիռներով, տանկերով և ավտոմեքենաներով:

Հոդվածը կազմելու համար հիմք են ծառայել և օգտվել ենք հետևյալ գիտական աղբյուրներից՝

  1. Սիմոնյան Ռ., «Կիրանց», Տիգրան Մեծ հրատ., Երևան, 2008 թվական:
  2. Շախիկյան Գ., «Կիրանց վանք», Հայաստան հրատ., Երևան, 1984 թվական:
  3. Սիմէոն կաթողիկոսի յիշատակարանը, «Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Գ», Տպարան Մ. Շարաձէ, Թիֆլիս, 1984 թվական:
  4. Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հատոր 2, ԵՊՀ հրատ., Երևան, 1988 թվական:
  5. «Արձագանք» շաբաթաթերթ, 1888, N 10: